Murawy kserotermiczne

Piękne ale nietrwałe murawa kserotermiczne

Murawy kserotermiczne to jedne z najpiękniejszych, ale i najsilniej zagrożonych siedlisk otwartych Polski. Pod wieloma względami (krajobrazu, flory i fauny, mikroklimatu) przypominają stepy Eurazji. Prawdziwe stepy jednak zachowują swój bezleśny charakter głównie dzięki klimatowi, faunie oraz samej roślinności, bez pomocy człowieka. Natomiast murawy kserotermiczne to swego rodzaju agroekosystemy marginalne. Muszą być użytkowane przez człowieka. Koszone, spasane, wygrabiane z wojłoku okazałych bylin, niekiedy nawet okresowo wypalane. Pozostawione same sobie w ciągu kilkudziesięciu lat zamieniają się w zarośla, potem lasy. Stepy to roślinność zonalna, typowa dla ogromnych terenów Eurazji. Szczególnie Węgier, Ukrainy, rosyjskiego Powołża, Kazachstanu, Mongolii i zachodnich Chin Ludowych). Jest równie klimaksowa (stabilna, stanowiąca końcowy etap sukcesji) jak lasy liściaste i mieszane naszej strefy klimatyczno-glebowej. Murawy kserotermiczne wykształcają się z pomocą człowieka i wielkich roślinożerców na zachód i północ od strefy stepów. Zatem azonalnie w Europie Środkowej i Zachodniej. Szczególnie wiele ich powstało:

• na wyżynach i w niskich górach z wychodniami skałek gipsowych lub wapiennych, zwłaszcza w Pieninach, na Wyżynie Małopolskiej i Lubelskiej oraz Jurze Krakowsko-Częstochowskiej;
• w dolinach lub pradolinach rzecznych (Odry, Wisły, Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej), na stromych zboczach (zwykle o wystawie południowej bądź zachodniej), ozach i kemach, zwłaszcza na piachach i glinach o alkalicznym odczynie.

Murawy kserotermiczne potrzebują koszenia

Ustanie tradycyjnej gospodarki człowieka sprawia, że murawy kserotermiczne najpierw zarastają krzewami, a potem zmieniają się w las. Obrońcy przyrody przekonali się o tym niejednokrotnie, forsując bierną ścisłą zamiast czynnej. Dlatego szereg dawnych rezerwatów stepowych dziś zabezpiecza raczej świetliste dąbrowy oraz ciepłe grądy np.: „Kulin” w dolinie Wisły pod Toruniem czy „Krzemionki Opatowskie” w świętokrzyskim. Nowoczesna ochrona czynna czerpie z doświadczeń gospodarki łąkowo-pasterskiej. Stąd wypas owiec wrzosówek, kóz i koników polskich u nas, a bydła Hecka (odtworzonych turów) w Niemczech. Stąd też eksperymenty z rewildingiem poprzez odtwarzanie megafauny Plejstocenu np: sprowadzanie na wybrane obszary trawiaste suhaków i dżejranów z Azji Centralnej albo reniferów i piżmowołów z Arktyki.

Czy murawy kserotermiczne są naprawdę ciepłe?

Ostatnich 20 lat przyniosło ogromny postęp w zakresie poznania różnorodności genetycznej, czasu przybycia oraz dróg migracji roślin i zwierząt na murawy kserotermiczne Polski. Parokrotnie okazało się, że ten sam gatunek przybywał w innym czasie na Wyżynę Lubelską, w innym na Małopolską lub do Jury, wędrując z odmiennych ostoi na południu Europy czy wręcz z południowej Syberii. Dlatego tak ważne jest zachowaniu struktury genetycznej podczas zabiegów czynnej ochrony w rodzaju dosadzania/dosiewania roślin i reintrodukcji zwierząt na kserotermach Polski. Pojawiła się nawet kwestia czy sam termin „murawy kserotermiczne” pasuje do tych zbiorowisk, skoro budująca je roślinność owszem jest sucholubna, ale niekoniecznie ciepłolubna? Jak przystało na rośliny klimatu skrajnie kontynentalnego doskonale przecież znoszą bardzo mroźne zimy!

Najwspanialsze murawy kserotermiczne Polski

Jako siedliska przyrodnicze murawy kserotermiczne są o wiele słabiej znane zwykłym ludziom niż lasy, góry czy bagna. Tym niemniej działacze organizacji pozarządowych, geografowie i biolodzy terenowi znają je doskonale. W Polsce naliczyć można kilkadziesiąt pięknych, przebogatych w gatunki muraw. Są regularnie badane i poddawane czynnej ochronie w ramach coraz to innych projektów, rzadziej działań statutowych fundacji i stowarzyszeń. Wymieńmy tu najbardziej rozpoznawalne, przyciągające uwagę także fachowców z zagranicy:

1. „Bielinek nad Odrą” i Murawy w Owczarach nad Odrą, w woj. lubuskim;
2. „Ligota Dolna” oraz „Góra Gipsowa” na Opolszczyźnie;
3. Rezerwaty i/lub obszary Natura2000 Małopolski:
   „Sterczów-Ścianka”,
   „Kalina Mała”,
   „Kalina-Lisiniec”,
   „Dąbie”,
   „Opalonki”,
   „Wały”, poza tym niektóre polany Dolinek Ojcowskich i Pienin;
4. Rezerwaty „Krzyżanowice”, „Polana Polichno”, „Przęślin” oraz projektowane rezerwaty np. „Nad mleczarnią” Ponidzia (woj. świętokrzyskie);
5. Rezerwaty i/lub obszary Natura2000 Lubelszczyzny:
   „Broczówka”,
   „Las Królewski”,
   „Łabunie”,
   „Podzamcze”,
   „Skarpa Dobrska”,
   „Wolwinów”,
   „Rogów”,
   „Machnowska Góra”,
   „Żmudź”,
   a także „Stawska Góra”;
6. Murawy w Foluszu oraz rez. „Skarpy Ślesińskie” na Kujawach;
7. „Haćki”, murawy Podlaskiego Przełomu Bugu, pewne grądziki w Biebrzańskim Parku Nar. (szczególnie Brzeziny Kapickie) na Podlasiu.

Europejska ochrona muraw kserotermicznych

Całe zbiorowiska muraw kserotermicznych chroni Dyrektywa Siedliskowa. W Polsce tak samo jak w Wielkiej Brytanii (przed Brexitem) czy w krajach bałtyckich. Wszystkie te środowiska traktuje się jako siedlisko Wspólnotowe 6210. Włączając doń także płaty ciepłych zarośli z wisienką stepową, szakłakiem i rodzimymi gatunkami dzikich róż. Nieco inaczej klasyfikuje się te zbiorowiska w pozostałych państwach Europy Środkowej i Południowej, chociażby Czechach, Słowacji, Węgrzech, Niemczech i Austrii. Tam bowiem murawy o przewadze ostnic i bardziej kontynentalnym mikroklimacie zalicza się do siedliska 6240 („muraw/stepów ostnicowych”).

Gdyby rygorystycznie trzymać się podziałów fitosocjologicznych przyjętych w Polsce Ludowej i III RP, to ekotony należące do rzędu Trifolio-Geranietea z definicji nie mogły by zostać wliczane do otwartych ugorów, łąk i pastwisk z rzędu Festuco-Brometea. Z drugiej strony jedne i drugie tworzą dynamiczną mozaikę ze świetlistymi lasami. Co więcej obszary obejmujące kolejne stadia sukcesji naturalnej:

• od stosunkowo często koszonych i wypasanych użytków zielonych
• przez ziołorośla i zakrzaczenia
• do ciepłych, widnych lasków

będą bogatsze w gatunki, zatem cenniejsze przyrodniczo i poznawczo. Nie dziwi zatem włączanie silnie zakrzaczonych zapustów do siedliska 6210. Tak jest m.in. w Danii, Holandii, Niemczech, na Litwie, we Francji i UK.

Z muraw kserotermicznych na łąki miejskie i pasy kwietne

Kilkadziesiąt gatunków roślin naczyniowych, przywiązanych do tych suchych pastwisk i łąk, podlega w Polsce ochronie gatunkowej ścisłej bądź częściowej. Nasze kserotermy oraz stepy Ukrainy były ojczyzną wielu pięknych traw i wonnych ziół, zdobiących od wieków ogrody Europy. Teraz mieszanka nasion na murawę kserotermiczną jest już dostępna w naszej ofercie.

Swoją murawę można też skomponować z pojedynczych gatunków dzikich bylin. Takie nasiona najlepiej zbierać lokalnie albo zapatrzyć się w nieodmianowe formy nasion. W naszej ofercie będą to m.in.:

• babka średnia,
• chaber nadreński,
• chaber driakiewnik,
• driakiew żółta,
• dzwonek skupiony,
• goździk kartuzek,
• krwawnik kichawiec,
• len austriacki,
• macierzanka piaskowa,
• przelot pospolity,
• przetacznik pagórkowy,
• przytulia biała,
• szałwia łąkowa.

Wykorzystane strony www i piśmiennictwo:

http://www.murawy-life.kp.org.pl/ 

https://kp.org.pl/images/publikacje/Krajowy-program-ochrony-siedliska-6210.pdf

https://kp.org.pl/pl/trwajace/murawy-nad-bobrem

https://kp.org.pl/pl/stacja-w-owczarach/murawy-kserotermiczne

https://www.gov.pl/web/rdos-lublin/ochrona-muraw-kserotermicznych-na-lubelszczyznie-finansowana-ze-srodkow-wojewodzkiego-funduszu-ochrony-srodowiska-i-gospodarki-wodnej-w-lublinie

https://krakow.rdos.gov.pl/chiroksero

https://florintegral.pl/o-projekcie

BANASZAK J., RATYŃSKA H., BANASZAK W. 2004. Proponowany rezerwat „Folusz” pod Szubinem jako ostoja termofilnej szaty roślinnej i fauny żądłówek (Hymenoptera: Aculeata: Apoidea, Scolioidea) Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria C, Zoologia 50: 101-132.

BARAŃSKA K., JERMACZEK A. 2010. Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne. Ministerstwo Środowiska

i inne